Qara Bulghun
Dölet teripidin birinchi derijilik nuqtiliq qoghdilidu.
Bashqa atilishi : Qizil bulghun
Klassifikatsiyilik orni : Göshxorlar etriti , Aghmixanlar ailisi.
Morfologiyilik alahidiliki: Téni inchike hem uzun bolup , Erkiki chishisidin chong bolidu . Ténining éghirliqi 530–1050 gram , Ténining uzunluqi 30–50 santimétir , Quyruqining uzunluqi 12–16 santimétir bolidu . Quliqi chong bolup , Üchbulung sheklide bolidu . Quyruqi nisbeten qisqa bolup , Ten uzunluqining 3/1 ige toghra kélidu . Quyruq tükliri köpüp turidu . Putliri qisqa , Emma küchlük , Barmiqi besh bolup , Herbir barmiqida ötkür tirnaqliri bolidu , Qish peslide barmaqlirini tükler orap turidu . Beden tükliri qoyuq , Tiwitliri qélin bolidu . Pütün téni qaramtul qongur rengde yaki sarghuch qongur rengde bolidu . Bash qismining renggi sel sus bolup , Kül rengge mayil kélidu . Boghuz qismida sériq yaki sus sériq alisi bolidu . Beziliride bu daghlar anche roshen bolmaydu.
Biologiyilik alahidiliki: Qara bulghun soghuq belwagh yingne yopurmaqliq ormanliqi yaki arilash ormanlarning ichki qismida yashaydu . Iptidaiy ormanliqlarda köprek bolidu . U uwisini déngiz yüzidin 1000– 2200 métir égizliktiki kilimati soghuq , Yépincha ösümlükler mol bolghan qiya tashliq jaylardiki tash kamarlirigha , Derex kawaklirigha yaki derex yiltizi astidiki töshüklerge yasaydu . Uwisida yatidighan orni bilen teret qilidighan orni ayrim bolidu . Bulghunning erkiki bala baqmaydu . Bezide bulghun baliliri erkek bulghunlargha uchrap qalsa yewétidu . Bulghun uwisida zapas ozuqluq saqlash iskilati bolidu . Bulghun uwisigha ot – chöp , Yung – tük qatarliq nersilerni yéyitidu . Bulghun peqet tughush mezgilide muqim uwa yasaydu , Adette muqim uwisi bolmaydu . U jüplishish mezgilidin bashqa chaghlarda yalghuz yüridu . Gugum waqtida herikiti nahayiti janliq bolidu . Derexqe yamishishqa nahayiti mahir bolup , Reqiblirige yoluqqanda derexlerge chiqiwalidu . Uning purash sezgüsi tereqqiy qilghan bolup , Purash sezgüsige tayinip ozuqluq tapidu.
Qara bulghun asasen kichik tiptiki ghajilighuchilarni ozuq qilidu , Yeni chashqanni köprek ozuqluq qilidu . Uningdin bashqa tiyin , Toshqan , Bir qisim qushlar , Béliqlarnimu ozuqluq qilidu . Qush tuxumliri , Qarighay uruqi , Shirnilik méwilernimu ozuqluq qilidu . Qara bulghun adette 16–20 yil etrapida ömür köridu .
Qara bulghun yilda bir qétim köpiyidu . U 6– , 8– aylarda chétiship boghaz bolghandin kéyin ikkinchi yili 3 – , 5– aylarda tughidu . U adette bir qétimda 2–8 giche tughidu . Baliliri tughulup 35– 40 künlük bolghanda közini achidu . Baliliri texminen 50 künde süttin ayrilidu . Üch yérim yashta jinsiy jehettin yétilidu . 3– , 4– aylarda qishliq yungini tashlap yazliq yunggha almashturidu , 9– ayda yazliq yungini tashlap qishliq yunggha almashturidu.
Qara bulghunning tebiiy küshendiliri süleysün , böre , müshükyapilaq , mürküt , lachin , qarchigha qatarliqlardur.
Jughrapiyilik tarqilishi : Aptonom rayonimizda asasen Altay taghliq rayonigha tarqalghan . Dölitimiz ichide chong – kichik hin’gan taghliri we changbeyshen’ge tarqalghan . Chet ellerdin chawshyen , Rusiye , Bélorusiye , Qazaqistan we tashqi Mongghuliyige tarqalghan . Aptonom rayonimizgha tarqalghini uning shinjang kenji türidur. Qara bulghunning dölitimiz ichide töt kenji türi bar, Aptonom rayonimizda peqet birla kenji türi bar.
Iqtisadiy qimmiti : Qara bulghun asasliqi térisi bilen dunyagha dangliq . Uning térisidin tikilgen bash kiyimler dunyada aldinqi orunda turidu . U asasliqi chashqanlarni ozuqluq qilidighan bolghachqa , Ormanlarni chashqan apitidin qoghdashta muhim rol oynaydu.
( Muherrir : Lale )
Membe: Tengritagh Tori